H Αντιδημαρχία Πολιτισμού & Επιστημών Δήμου Λαρισαίων και οι εκδόσεις Ταξιδευτής διοργανώνουν την την παρουσίαση του βιβλίου της Μαρίας Γκασούκα και του Αλέξανδρου Καπανιάρη με τίτλο «Πράσινοι/ες άνθρωποι και θεοί/ές, Πράσινες Γιορτές, έθιμα και τελετουργίες», Από την παλαιοευρωπαϊκή στην ελληνική λαϊκή παράδοση, την Τετάρτη 15 Φεβρουαρίου 2023 και ώρα 19:30, στο Χατζηγιάννειο Πνευματικό κέντρο (Ρούσβελτ 59, Λάρισα).
Για το βιβλίο θα μιλήσουν ο Γιάννης Βαραλής, Αναπληρωτής Καθηγητής Ι.Α.Κ.Α. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, η Ευαγγελία Ράπτου-Στεργιούλα, Δρ Λαογραφίας των Φύλων Πανεπιστημίου Αιγαίου, η Ναυσικά Μουλά, Φιλόλογος, Πρόεδρος του Φιλολογικού Ιστορικού Λογοτεχνικού Συνδέσμου (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων και η Ερμίνα Μεγαλιού, φιλόλογος.
Στην εκδήλωση παρεμβαίνουν οι συγγραφείς Μαρία Γκασούκα, Ομότιμη Καθηγήτρια, Πανεπιστημίου Αιγαίου και ο Αλέξανδρος Καπανιάρης, Διδάκτορας Ψηφιακής Λαογραφίας, Διευθυντής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Τρικάλων.
Την εκδήλωση συντονίζει η Ζωή Ακριβούλη, οικονομολόγος.
Διαβάζοντας στο οπισθόφυλλο του βιβλίου εύκολα κανείς κατανοεί τη θεματολογία και κομβικά σημεία του περιεχομένου της έκδοσης: «Τι συμβολίζει ο θρύλος των Πράσινων ανθρώπων, που για άλλες/ους προέρχεται από την παλαιοευρωπαϊκή παράδοση, για άλλες/ους από την Ανατολή και τους δρόμους του μεταξιού, για άλλες/ους από τις πράσινες θεότητες της ελληνορωμαϊκής και κέλτικής παράδοσης, ενώ για αρκετές αρκετούς αποτελεί κατασκευή των τελευταίων αιώνων της Κεντρικής Ευρώπης; Είναι το παγανιστικό πνεύμα της φύσης;
Το πνεύμα της ένωσής της με τις/τους ανθρώπους, η έκφραση του ετήσιου ανοιξιάτικου κύκλου αναγέννησης και ανάπτυξης της ζωής; Πως εξηγείται η σύνδεσή του με μυθολογικά μοτίβα, όπως αυτό του/της«θνήσκοντα/ουσας και αναστάντος/σης θεού/θεάς» ή με παραδόσεις σαν αυτή των SheelaNaGis, των γυναικών με τα μεγάλα αιδεία;
Πώς συμβαίνει και συναντάμε πέτρινες και ξυλόγλυπτες αναπαραστάσεις τους ήδη από την μεσαιωνική περίοδο σε εκκλησίες και καθεδρικούς ναούς, να εμφανίζονται μάλιστα πάνω από τις κεντρικές εισόδους τους και συχνά σε κοντινή απόσταση από αναπαραστάσεις του Ιησού;
Μπορούμε να υποθέσουμε πως οι παγανιστικές παραδόσεις και δοξασίες, ιδιαίτερα αυτές που σχετίζονται με τη φύση και τα δένδρα, ασκούσαν σημαντική επιρροή στους πρώιμους μεσαιωνικούς χρόνους και αργότερα στη νεότερη ευρωπαϊκή λαϊκή παράδοση-και στην ελληνική- στις τελετουργίες και τα έθιμά της; Και, ωστόσο, μήπως έχουν δίκιο όσες/οι δεν τα αποδέχονται όλα αυτά και τα θεωρούν πρόσφατη κατασκευή;
Το παρόν βιβλίο αποτελεί μια περιπλάνηση στο ευρωπαϊκό βασικά μυθολογικό σύμπαν, σε μεσαιωνικούς θρύλους και έπη, σε μαγιάτικες γιορτές, αλλά και σε ελληνικά έθιμα και δρώμενα, τα οποία φαίνεται να διασώζουν στοιχεία αρχαϊκών παραδόσεων, παρά την όποια αμφισβήτηση και κατά συνέπεια απευθύνεται σε αναγνώστριες και αναγνώστες πρόθυμες/ους να κάνουν αυτό το μαγικό ταξίδι ανά τους αιώνες, που τελικά επιχειρείται στο πλαίσιό του».
Βιβλιοκριτική
Μαρία Γκασούκα-Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης, Πράσινοι/ες άνθρωποι και θεοί/ές, πράσινες γιορτές, έθιμα και τελετουργίες. Από την παλαιοευρωπαϊκή στην ελληνική λαϊκή παράδοση, εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα 2022.
Αν υιοθετήσουμε την αξιωματική αρχή του Ηράκλειτου ότι «πάντα ρει», προκύπτει η διερώτηση αν ο ανθρώπινος βίος και η ανθρώπινη κουλτούρα υφίστανται μια αέναη μεταβολή, με αποτέλεσμα το πελώριο ψηφιδωτό του ιστορικού μας αποτυπώματος να αποτελείται από ανεπανάληπτες ψηφίδες, προϊόν της διαρκούς ροής του συμβολικού ποταμού του μεγάλου στοχαστή. Ή μήπως η ανθρώπινη κουλτούρα συνίσταται σε μετασχηματισμούς πεπερασμένων αρχέγονων αρχετυπικών μοντέλων σκέψης ασυνείδητων ανησυχιών στηριγμένων σε προβλήματα, υπαρξιακά και επιβίωσης, που καλείται να λύσει ο άνθρωπος, κι αυτοί οι μετασχηματισμοί εξαπλώνονται γεωγραφικά στη συγχρονία ή και στη διαχρονία, καθώς ο άνθρωπος επιχειρεί να τα αντιμετωπίσει και να δώσει απαντήσεις;
Αυτό είναι ένα από τα θεμελιώδη ερωτήματα που διέβλεψε ο γράφων στη σημαντική μελέτη των Γκασούκα-Καπανιάρη. Οι συγγραφείς με εμβρίθεια διερευνούν ένα πεδίο σαφώς ευρύτερο από αυτό που αναγράφεται στον τίτλο. Με αφετηρία τις μορφές των πράσινων ανθρώπων και θεών, οι οποίες παρουσιάζονται σε εικαστικές και μυθολογικές αναπαραστάσεις αντιστοίχως σε μεγάλο γεωγραφικό εύρος και χρονικό βάθος, αναζητούν τις μεταμορφώσεις της αρχέγονης ανησυχίας του ανθρώπου για τον κύκλο της φύσης και συνακόλουθα της ζωής. Ο άνθρωπος, αδαής και αδύναμος μπροστά στις ανυπέρβλητες δυνάμεις της φύσης, ταλανίζονταν από την αγωνία για την επάνοδο της ζωής και της γονιμότητας της φύσης μετά από την επέλαση του εχθρικού χειμώνα. Με την πάροδο του χρόνου και τη συγκρότηση συλλογικής μνήμης οι άνθρωποι, από τη Μέση Ανατολή έως τη Δυτική Ευρώπη, συνέθεσαν μύθους οι οποίοι ερμήνευαν τον κύκλο της φύσης και της ζωής και με τελετουργίες προσπαθούσαν να τον καταστήσουν ευνοϊκό γι’ αυτούς. Οι συγγραφείς παρουσιάζουν συγκριτικά και διεξοδικά τέτοιους μύθους, τις σημαντικές ομοιότητές τους και τη διασπορά και επιβίωσή τους σε διαφορετικούς πολιτισμούς και θρησκεύματα. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε τον μυθολογικό κύκλο σχετικά με τον Διόνυσο και την Περσεφόνη, που συνιστούν το μοτίβο του θεού ή της θεάς που πεθαίνει και επιστρέφει στη ζωή (συμβολίζοντας την επάνοδο της άνοιξης και της γονιμότητας) και «επαναλαμβάνεται διαρκώς σε εντελώς διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα από τον Ευρωπαϊκό Βορρά μέχρι και τη Μέση Ανατολή. Μοιάζει δε στις διάφορες παραλλαγές του να αποτελεί κοινό τόπο των περισσότερων λαϊκών λατρειών που αναπτύχθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου και της Δυτικής Ασίας», όπως π.χ. του Όσιρι στην Αίγυπτο, του Τομούζ των Σουμερίων, του Μίθρα των Περσών, θνησκόντων και αναστάντων θεών, που παραπέμπουν και στον Χριστιανισμό. Από αυτές τις λατρείες εικάζεται ότι προέρχεται και η μορφή του πράσινου ανθρώπου, η οποία αναπτύσσεται ακολούθως στην κελτική και σε άλλες μυθολογίες της Δυτικής και της Βόρειας Ευρώπης, μοτίβο ενός αρσενικού κυρίως προσώπου που κατακλύζεται από πράσινα φυλλώματα και συμβολίζει τη γονιμότητα και την αναγέννηση.
Ειδικότερα το πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζει τους θρύλους των πράσινων ανθρώπων και των πράσινων θεών και θεαινών σε διάφορες κουλτούρες, από την αρχαιότητα μέχρι και τον μεσαίωνα. Εδώ φαίνεται πόσο σημαντική είναι η συγκριτική και διεπιστημονική προσέγγιση του θέματος, πράγμα το οποίο προϋποθέτει μεγάλο εύρος και βάθος γνώσεων. Το δεύτερο μέρος εστιάζει στη διεξοδική περιγραφή, ανάλυση και ερμηνεία πράσινων (ανοιξιάτικων) τελετών και εορτών στην αρχαιότητα και σε νεότερες ευρωπαϊκές παραδόσεις. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος οι συγγραφείς εστιάζουν στην ελληνική λαϊκή παράδοση παρουσιάζοντας χαρακτηριστικές περιπτώσεις ανοιξιάτικων εθίμων και τελετών σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, που επιβίωσαν μέχρι σχετικά πρόσφατα (ο Καλόγερος, οι Μάηδες του Πηλίου κι ο Ζαφείρης). Ιδιαιτέρως σημαντική θεωρούμε την ερμηνευτική προσέγγιση αυτών των τελετών: αυτές «πηγάζουν από κοινή τελετουργική δεξαμενή, που δεν είναι άλλη από τις ταφικές τελετουργίες της αρχαιότητας […] Οπωσδήποτε, τα μαγικοθρησκευτικά χαρακτηριστικά των δρώμενων υποβαθμίζονται με το πέρασμα του χρόνου και στη νεότερη εκδοχή τους εξυπηρετούν, κατ’ αρχήν κοινωνικές και ψυχαγωγικές ανάγκες της κοινότητας.» Αυτή η κατάληξη δεν αναιρεί τη διαπίστωση της διαχρονικής διασποράς μύθων και τελετουργιών που «έχουν ως πρωταρχικό σκοπό τους τη χειραγώγηση φυσικών φαινομένων», όπως αναφέραμε και παραπάνω. Οι συγγραφείς κλείνουν με την ψυχαναλυτική ερμηνεία του Καρλ Γιουνγκ, σύμφωνα με τον οποίο «οι αρχετυπικές διαδικασίες, όπως ο θάνατος και η ανάσταση υπήρξαν μέρος του »δια-προσωπικού συμβολισμού« και του συλλογικού ασυνείδητου και πως όσες/οι ακολουθούν το τελετουργικό του θανάτου και τη σκέδαση του σώματος για επανεκκίνηση του κύκλου βλάστησης ως αναγέννηση »βιώνουν τη μονιμότητα και τη συνέχεια της ζωής που ξεπερνά όλες τις αλλαγές της μορφής.«» Αυτή η τελευταία άποψη αναδεικνύει τους πράσινους ανθρώπους-θεούς και τις σχετικές με αυτούς μυθολογίες και τελετουργίες ως έκφραση αρχέγονων ψυχο-διανοητικών ανησυχιών του ανθρώπου.
Ολοκληρώνοντας την βιβλιοπαρουσίασή μας θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι το εν λόγω βιβλίο, προϊόν μακρόχρονης ασφαλώς και συστηματικής επιστημονικής έρευνας, εκτός από τα σημαντικά επιστημονικά πορίσματα που μοιράζεται, επιβεβαιώνει την αξία της διεπιστημονικής προσέγγισης των πολιτισμικών φαινομένων, ενώ όντας καλογραμμένο αποτελεί ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα.
Δρ Αγαθοκλής Αζέλης
